Miasto i GminaDobrzyń nad Wisłą

Historia miasta

Dobrzyń nad Wisłą - miasto położone w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie lipnowskim, nad rzeką Wisłą, niedaleko zbiornika Włocławskiego. Znajduje się w odległości 25 km drogi od Włocławka i 31 km od Płocka. Leży na prawym wysokim brzegu Wisły 96 m n.p.m. Położony jest w południowej części krawędzi Wysoczyzny Dobrzyńskiej, skąd rozciąga się wspaniały widok na dolinę Wisły, która wije się pomiędzy łąkami i lasami ziemi kujawskiej. Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu Dobrzyń nad Wisłą odegrał niegdyś ważną rolę stolicy Ziemi Dobrzyńskiej, który przysłużył się krajowi broniąc go przed najazdem Prusaków, Litwinów i Krzyżaków.
Dobrzyń nad Wisłą jest jednym z najstarszych miast polskich. Pierwsze ślady działalności człowieka w tym rejonie wiążą się z terenem położonym bezpośrednio na Wisłą, zwanym dziś „Górą Zamkową”. To tam powstało grodzisko, które skupiło pierwszych osadników. O dużej liczbie zaludnienia tego terenu świadczyć mogą odnalezione liczne kamienie grobowcowe z popielicami z X wieku, skorupy glinianych naczyń, spalone drewno, wiele kości zwierząt. Miejsce pod założenie osady wyznaczyła sama natura, która stworzyła mieszkańcom idealne warunki do zamieszkania, dzięki wysokiemu prawemu brzegowi Wisły, który przechodził w wyraźne wzniesienie opadające stromo ku rzece. Tak dogodne położenie Dobrzynia pod względem strategicznym i handlowym sprzyjało szybkiemu jego rozwojowi.

Pierwsza historyczna wzmianka o grodzie Dobrzyń pochodzi z roku 1065, ktedy to Jan Długosz pisze w swoich kronikach, że Bolesław Śmiały w nadaniach dla benedyktynów z Mogilna, zwanych falsyfikatem mogileńskim, wyznacza daninę z zamku dobrzyńskiego. Długosz pisząc: „ex castris et curiis suis regiis Dobrzin”- potwierdza istnienie zamku.

Kolejne lata przypadające na okres panowania Bolesława Krzywoustego, Kazimierza Sprawiedliwego i Leszka Białego, to lata pomyślnego rozwoju grodu. Ciężkie czasy dla Dobrzynia przypadają za rządów Konrada Mazowieckiego, który swoimi politycznymi decyzjami chyli Dobrzyń ku upadkowi. Zamiera w tym czasie handel, będący podstawą utrzymania jego mieszkańców, dodatkowo na miasto i okolice napadają plemiona pruskie i litewskie.
W 1222 Konrad Mazowiecki tworzy w Dobrzyniu w celu obrony swych ziem, zakon rycerski pod nazwą Pruscy Rycerze Chrystusowi - których nazwano wkrótce Braćmi Dobrzyńskimi, od miasta które otrzymali w zarząd. Osadza ich na zamku, dając im wiele korzystnych przywilejów. Wraz z zamkiem otrzymali od księcia część ziemi dobrzyńskiej i dwie wsie na lewym brzegu Wisły. Rycerze ci rządzili się na prawach inflanckich i nosili białe płaszcze z czerwoną gwiazdą wyhaftowaną na piersiach i czerwonym mieczem. Oficjalnie nowy zakon został zatwierdzony przez papieża Grzegorza IX bullą, z dnia 28 października 1228 roku. Mistrzem zakonu był Brunon. Bracia mieli walczyć przeciw Prusom, ale było ich zbyt mało aby mogli odpierać częste ataki wroga. Latem 1225 roku zostają zdziesiątkowani w dwudniowej bitwie z Prusakami pod Brodnicą, nieliczni, którzy przeżyli kryją się w Zamku Dobrzyńskim. Rycerze ci nie spełnili pokładanych w nich nadziei, okazali się bowiem bezsilni wobec barbarzyńców. Konrad Mazowiecki nie widząc innej możliwości obrony zagrożonych ziem sprowadza Krzyżaków (Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego), którzy w niedługim czasie łączą się z Braćmi Dobrzyńskimi i wspólnie zagarniają Dobrzyń. Ściągnęło to wielkie kłopoty na Polskę, gdyż Krzyżacy długo i agresywnie przypisywali sobie prawo do przejęcia Ziemi Dobrzyńskiej jako wiana Dobrzyńców otrzymanego wcześniej przez Konrada Mazowieckiego. Władca przewidując jednak zamiary Krzyżaków na wzór swoich przodków najeżdża Dobrzyń. W 1235 roku Konrad Mazowiecki odbija z rąk Krzyżaków Dobrzyń oraz okoliczne ziemie i oddaje w posiadanie swemu synowi Bolesławowi. Od tego czasu mimo różnych nieszczęść nawiedzających miasto, granice Dobrzynia rozszerzają się. W dokumentach po raz pierwszy występuje Ziemia Dobrzyńska w granicach rzek: Skrwy na wschodzie, Drwęcy na zachodzie i Wisły na południu. W 1235 pojawiło się określenie civitas- miasto Dobrzyń, wskazujące na uzyskanie praw miejskich. Pierwszy samorząd z sołtysem utworzony został w Dobrzyniu już w 1239 roku, o czym informuje dokument wystawiony w tymże roku. W 1252 roku miasto posiadało także kasztelana oraz komorę celną, która obejmowała swoim zasięgiem tereny pomiędzy rzekami Kamienicą, Ruźcem i Drwęcą. To wszystko wskazywało na wielkie znaczenie tego miasta w ówczesnych czasach.

Kolejny rozkwit i rozbudowa miasta przypada na okres panowania króla Władysława Łokietka. W 1329 Dobrzyń ponownie zostaje najechany przez Krzyżaków, którzy wspólnie z królem czeskim Janem Luksemburskim oblegają miasto. To w tym okresie wielką chwałą okrył się starosta dobrzyński Paweł ze Spicymierza, biorąc bezpośredni udział w walkach z Krzyżakami. W dwa lata później w 1331 roku Władysław Łokietek pomścił najazd Krzyżaków na Ziemię Dobrzyńską, odnosząc nad nimi zwycięstwo pod Płowcami.

W 1343 roku Krzyżacy na mocy traktatu kaliskiego oddali Dobrzyń Polakom, jednak na krótko.

Od 1352 roku, kiedy to zmarł ostatni książę dobrzyński, kasztelan dobrzyński stał się głównym urzędnikiem państwowym w regionie. Pełnił nieformalnie funkcję wojewody, a Ziemia Dobrzyńska stanowiła samodzielną jednostkę administracyjną, niemal równą województwu. Starostwo i sąd grodzki mieściły się w zamku pokrzyżackim w Bobrownikach, a sejmiki gromadziły się w Lipnie.

Kolejni władcy Dobrzynia nie przyczyniają się zbytnio do rozwoju miasta, ale zupełnie źle rządził Dobrzyniem Władysław Opolczyk, lennik tej ziemi, który otrzymał Dobrzyń z nadania Ludwika Węgierskiego, w zamian za księstwo ruskie. Jego rządy wobec mieszkańców Dobrzynia okazały się tak okrutne i tak ciemiężyły mieszkańców, że król Władysław Jagiełło wysłał swych rycerzy, aby Opolczyka zmusić do posłuszeństwa i odebrać mu władzę. Ten jednak oprócz tego, że był złym władcą, okazał się także zdrajcą. W 1396 roku sprzedaje on Dobrzyń Krzyżakom. Ci okupują miasto aż do 1408 roku, do chwili kiedy to Władysław Jagiełło odkupił miasto. W 1409 roku po nieudanych próbach rozdzielenia Polski i Litwy mistrz krzyżacki Ulrich von Jungingen wypowiada wojnę polskiemu królowi Jagielle. Wojska krzyżackie dowodzone przez Jungingena uderzyły z kierunku Brodnicy na Ziemię Dobrzyńską. Spaliły Lipno i Rypin, a kiedy stanęły pod Dobrzyniem, starosta dobrzyński nie zgodził się na poddanie miasta. Krzyżacy oblegali zamek i zdobyli go szturmem przy użyciu artylerii, cała załoga zamku została wymordowana, zginęło także dwunastu synów kasztelana Jakuba Chełmickiego. On sam z kolei został skazany na śmierć i ścięty toporem. Jak możemy wyczytać w kronikach Jana Długosza: „wielki mistrz starostę zamku mieczem ściąć kazał.” Przeżył tylko jeden z synów Chełmickiego Jakub, który zdążył w ostatniej chwili uciec z zamku. Mieszkańcy Dobrzynia zostali w większości wymordowani, zamek spalono, a miasto złupiono. Niegdyś piękna budowla zaczęła straszyć zniszczonymi murami, aż całkowicie zniknęła z powierzchni wzgórza.

Dobrzyń zaczyna ponownie rozwijać się i rozkwitać dopiero po pokoju Toruńskim w 1466 roku, kiedy to ziemia dobrzyńska zostaje ostatecznie włączona do Polski i kończy konflikty polsko - krzyżackie. Na miejscu zwalisk i gruzów, zaczyna budować się porządne miasto. Za swoich świetnych czasów Dobrzyń posiadał około 600 domów i prowadził ożywiony handel z Gdańskiem tutejszymi płodami rolnymi. Rozwija się także rzemiosło, szewstwo i garncarstwo. Na spokojnie i prężnie rozwijające się miasto uderza grom wojen szwedzkich i w 1656 roku Dobrzyń ponownie zostaje zniszczony i zgrabiony, a wielu mieszkańców wymordowanych. Odtąd wojny, epidemie i pożary często nawiedzają Dobrzyń. Z ośrodka handlowego miasto przekształca się w rolniczy, zmniejsza się także zasięg jego wpływów. Miasto ubożeje, pustoszeje, wyludnia się i do swojej świetności już nigdy nie dochodzi. Nieco lepiej w Dobrzyniu zaczyna dziać się w początkach XVII wieku, kiedy to coraz więcej ludzi osadza się na tym terenie, następuje również stopniowa odbudowa miasta. Dowodem na to, że miasto zaczęło podnosić się z upadku może być nadanie przez króla Augusta II w dniu 5 grudnia 1731 roku statutu dla cechu szewców dobrzyńskich. W tym okresie Dobrzyń staje się także siedzibą powiatu i zostaje włączony do woj. brzesko - kujawskiego, co dodatnio wpływa na ożywienie gospodarcze miasteczka. Po drugim rozbiorze Polski w 1793 roku miasto dostaje się pod zabór pruski. W tym czasie również geolodzy odkrywają miejscowe pokłady węgla brunatnego, którego zasoby z przerwami eksploatowano jeszcze w roku 1854, starając się m. in. zaspokoić potrzeby okolicznej ludności. W miasteczku wyrabiano wówczas również ocet, znajdował się także browar. Zboże mielono w dwóch młynach wodnych na strugach, przy ujściu ich do Wisły i trzech wiatrakach stojących na obszarze miejskiego dziś parku. W Dobrzyniu działał też zakład produkujący organy kościele.

Po krótkim okresie Księstwa Warszawskiego Dobrzyń wchodził w skład Królestwa Kongresowego, a po powstaniu listopadowym przeżywa czasy carskiego ucisku. Tu też stacjonuje regiment żołnierzy carskich.

Miasteczko nie mogło zapewnić wszystkim ludziom pracy. Tworzą się komórki organizacji robotniczych, które aktywizują się i utrzymują kontakty z pobliskim proletariackim Włocławkiem.

Przedwojenny Dobrzyń był ośrodkiem wymiany handlowej całej okolicy. Przeważnie handlowano miejscowymi płodami rolnymi i wyrobami domowymi z drewna. W okresie międzywojennym zamieszkiwało obszar miasteczka 2/3 ludności polskiej i 1/3 ludności żydowskiej.

Krwawe rządy hitlerowców rozpoczęły się w miasteczku od wywiezienia około 1000 Żydów i systematycznego wyburzania parterowych domów żydowskich i przebudowy rynku.

Mimo nieustannych represji i ofiar miasteczko trwało w polskości i oporze. Wolność nadeszła 22 stycznia 1945 roku. Miasto wyzwolił oddział Armii Czerwonej. Po okresie okupacji miasteczko początkowo było w stagnacji.

Miejscowa ludność emigrowała na Ziemie Zachodnie i Północne. Dopiero po roku 1956 nastąpiło ożywienie gospodarcze. Powstały nowe bloki mieszkalne na tzw. Nowym Mieście, oraz szereg domów jednorodzinnych.

Miasto dziś

Obecnie Miasto i Gmina Dobrzyń nad Wisłą obejmuje swymi granicami 115 km2, należy do nich 30 miejscowości podzielonych na 24 sołectwa. Jest administracyjnym centrum Gminy. Większość mieszkańców gminy pracuje w rolnictwie.

Tekst pochodzi z wydawnictwa: „Dobrzyń nad Wisłą, Przeszłość- Teraźniejszość. Informacje turystyczne.” Wydawca: Komitet obchodu 900-lecia Dobrzynia nad Wisłą. Redaktor: Henryk Lewandowski. Opracowanie tekstu: Zenon Bigoszewski. Autorzy zdjęć: Zbigniew Gapiński i Henryk Lewandowski. Opracowanie graficzne: Alicja Walczak(mapka i winiety) i Janusz Sarnowski ( rysunek pędzlem w tuszu). Drukarnia Włocławek: Składał Jan Trybiński, łamał metrampaż Stanisław Rosołowski, odbijał Franciszek Ziółkowski. WZPPT Włocławek, ul. Waryńskiego 4 Zakład nr 8-1119-66-Fz-16-5.000

Dobrzyń nad Wisłą - w datach

• IX - XV w. - na tzw. Górze Zamkowej funkcjonuje grodzisko, a później zamek;
• 1065 - pierwsza pisana wzmianka o grodzie dobrzyńskim w tzw. falsyfikacie mogileńskim;
• 1222 - nadanie Dobrzynia i okolic zakonowi rycerskiemu zwanymi Braćmi Dobrzyńskimi;
• 1228 - nadanie Braciom Dobrzyńskim całej kasztelani dobrzyńskiej, wzmianka o wsi Dobrzyń z dwoma kościołami, która razem z Kępą Wielką na Wiśle należała dotąd do biskupa płockiego; poddanie się prepozyta Braci Dobrzyńskich lennej zwierzchności arcybiskupa Moguncji;
• ok.1230 - lokalizacja Dobrzynia na prawie chełmińskim albo lubeckim zainicjowana przez Braci Dobrzyńskich;
• 1234/1235 - połączenie się Braci Dobrzyńskich z Krzyżakami i krótkotrwała okupacja całej Ziemi Dobrzyńskiej;
• 1236 - podział Ziemi Dobrzyńskiej pomiędzy synów Konrada Mazowieckiego;
• 1239 - pierwsza wzmianka o sołtysie miasta Dobrzynia;
• 1240 - sąd rozjemczy legata papieskiego w sporze między książętami polskimi a Krzyżakami;
• 1248 - wśród tytułów księcia Kazimierza Kujawskiego występuje także tytuł księcia dobrzyńskiego;
• 1252 - pierwsza wzmianka o kasztelanie dobrzyńskim oraz o komorze celnej w Dobrzyniu;
• 1274 - najazd Litwinów na miasto;
• 1278 - kolejny najazd Litwinów;
• 1279 - prawdopodobna fundacja późniejszego kościoła i klasztoru franciszkańskiego w Dobrzyniu;
• 1286 i 1287 - najazd Litwinów na miasto;
• ok. 1287 - wyodrębnienie samodzielnego księstwa dobrzyńskiego; użycie po raz pierwszy tytułu księcia dobrzyńskiego przez Siemowita; najazd Litwinów;
• przed 1316 - zmiana nazwy sołtysa miasta na wójta;
• 1316 - pierwsza wzmianka o archidiakonie dobrzyńskim; prawdopodobne sprowadzenie do Dobrzynia zakonu franciszkanów i założenie szkoły przyklasztornej;
• 14.09.1323 - najazd Litwinów, poważne zniszczenie miasta;
• 1329 - obrona zamku dobrzyńskiego przez starostę Pawła ze Spicymierza;
• 1329-1343 - najazd czeski i ponowne zajęcie Dobrzynia przez Krzyżaków, osadzenie komtura w mieście; utrata praw miejskich;
• przed 1390 - powtórna lokacja miasta Dobrzynia na prawie chełmińskim;
• 1390 - nadanie miastu przywileju;
• 1391-1405 - miasto z całą Ziemią Dobrzyńską zostało oddane w zastaw Krzyżakom przez księcia Władysława Opolczyka;
• początek XV w. - na półlegendarna Nawojka pochodząca z Dobrzynia pierwszą kobietą studentką;
• 20.08.1409 - obrona zamku dobrzyńskiego przez wójta Jakuba Chełmickiego z Płomian przed Krzyżakami;
• 1409-1411 - Dobrzyń ponownie zajęty przez Krzyżaków;
• 1425 - nadanie miastu przywileju;
• 1431 - najazd Krzyżaków;
• 1434 - pierwszy znany sejmik szlachecki Ziemi Dobrzyńskiej odbyty w Dobrzyniu;
• 1455 - nadanie miastu przywileju;
• XV i XVI w. - Okres rozkwitu gospodarczego dzięki handlowi zbożem z Gdańskiem;
• 1519 - król Zygmunt Stary potwierdza używanie przez Dobrzyń prawa chełmińskiego i nadaje nowe przywileje;
• 1580 - król Stefan Batory nadaje miastu przywileje;*
• 1587 - król Zygmunt III Waza nadaje kolejne przywileje;
• 04.10.1635 - konsekracja kościoła klasztornego;
• 1656 - zniszczenie miasta przy współudziale miejscowych Żydów przez wojska szwedzkie;
• 1717 - utworzono starostwo niegrodowe z siedzibą w Dobrzyniu;
• 05.12.1731 - król August II nadał statut dla cechu szewców dobrzyńskich;
• 15.04.1767 - ostatecznie spłonął kościół farny w Dobrzyniu; przeniesienie parafii do mieszczańskiego kościoła szpitalniczego na przedmieściu płockim;
• 1793 - po drugim rozbiorze miasto w granicach zaboru pruskiego;
• 1797 - likwidacja powiatu dobrzyńskiego;
• 1805 - przeniesienie parafii do kościoła klasztornego oo. Franciszkanów; parafia prowadzona przez gwardianów tutejszego konwentu; założenie poza miastem nowego cmentarza katolickiego, z wyodrębnionym placem dla ewangelików;
• 1807-1815 - w granicach Księstwa Warszawskiego;
• 1815-1915 - w ramach Królestwa Kongresowego, a później Kraju Nadwiślańskiego pod zaborem rosyjskim;
• od 1848 - istnieje połączenie parostatkiem z Płockiem i Włocławkiem;
• 1864 - represje po powstaniu styczniowym, kasacja klasztoru franciszkańskiego i wywiezienie zakonników; parafia prowadzona przez księży diecezjalnych;
• 1870 - miasto przyjęło na własność od skarbu państwa przeprawę przez Wisłę do Dobiegniewa;
• 1888 - wybudowanie kaplicy cmentarnej;
• 1892 - pożar kościoła parafialnego;
• XIX/XX w. - w mieście funkcjonował browar, fabryka octu, cegielnia i kopalnia węgla brunatnego, tzw. lignitu;
• 01.06.1902 - ponowna konsekracja kościoła parafialnego;
• 1910 - z inicjatywy ks. Leonarda Lipki założono Ochotniczą Straż Ogniową (Pożarową)
• 1911 - powołano działającą przy OSP orkiestrę;
• do 1914 - funkcjonowała rozsławiona fabryka organów organmistrza Dominika Biernackiego;
• 1915-1918 - pod okupacją niemiecką; odzyskanie niepodległości;
• 1923 - kursowały do Włocławka autobusy prywatnej linii;
• 1939-1945 - okupacja hitlerowska; wysiedlenie Żydów, modernizacja i rozbudowa miasta według nowych założeń;
• 22.01.1945 - wyzwolenie Dobrzynia przez wojska radzieckie;
• 1948 - przeniesiono szkołę podstawową do budynku żandarmerii niemieckiej, a w części byłego klasztoru zorganizowano przedszkole;
• 1949 - utworzono pierwszą bibliotekę publiczną;
• do 1954 - Dobrzyń nad Wisłą był samodzielną gminą miejską;
• 1954 - Dobrzyń nad Wisłą gromadą miejską;
• 1960 - z kilku mniejszych zlikwidowanych gromad wiejskich utworzono gromadę wiejską Dobrzyń nad Wisłą z siedzibą w Dobrzyniu nad Wisłą - w skład której wchodziły tereny otaczające miasto.Obok tej gromady równolegle funkcjonowała druga jednostka terytorialna - Miasto Dobrzyń nad Wisłą, z Miejską Radą Narodową, której siedziba również znajdowała się w Dobrzyniu nad Wisłą. Sytuacja w której istniały dwie oddzielne jednostki terytorialne, mające tą samą siedzibę - Dobrzyń nad Wisłą trwała do końca 1972 roku;
• 1964 - w nowo wybudowanym społecznie obiekcie otwarto istniejące kilka lat liceum ogólnokształcące, następnie przeniesiono tam szkołę podstawową, miejsce której zajął Zespół Szkół Rolniczych;
• 1965 - obchody 900 - lecia Dobrzynia;
• 1969 - Dobrzyń nad Wisłą zostaje uszczuplony terytorialnie o 700,80 ha. Tereny zabrane miastu zostały przyłączone do poszczególnych sąsiednich miejscowości, w przyległej Gromadzie Wiejskiej. Była to największa od I poł. XVIII wieku ingerencja w historyczny obszar miasta Dobrzyń nad Wisłą;
• 1973 - utworzono jednostkę administracyjną; Miasto i Gmina Dobrzyń nad Wisłą;
• 1977 - rozbudowa miasta w kierunku północnym, tzw. Działki;
• 1995 - Klub Miłośników Ziemi Dobrzyńskiej PTTK ustanowił nagrodę im. Adama Adamandego Kochańskiego;

Przywileje miejskie nadawane były przez panujących książąt i królów i bywały dla miast ważnym monopolem, wpływającym korzystnie na ich rozwój.

Organy Biernackiego

Z Dobrzyniem nad Wisłą wiąże się także historia bardzo znanej firmy produkującej organy. Wszystko zaczęło się od Hugona Ernesta Biernackiego, który utworzył warsztat w Osieku koło Płocka. Niestety Hugo Biernacki stracił życie w wyniku wypadku przy odbiorze organów, pozostawiając zakład jednemu z synów - Dominikowi. Z racji dużej ilości zamówień Dominik zbudował fabrykę w Dobrzyniu nad Wisłą, tworząc z niej prawdziwy zakład produkcyjny. W najlepszym okresie funkcjonowania  fabryki Dominik Biernacki zatrudniał w niej aż 80 osób. Wyposażył ją w maszyny sprowadzone z Niemiec. W zakładzie budowano najwyższej jakości organy, które były nabywane nie tylko przez krajowych odbiorców. Produkcja organów była nastawiona głównie na Królestwo, Litwę i Rosję. Jednak najwięcej dobrzyńskich organów nabywano do kościołów guberni płockiej i włocławskiej. Dominik uzyskał też tytuł „Dostawcy dworu carskiego”. Około 1902 roku kupił także od Wacława Przybyłowicza zakład w Płocku i przez kolejnych kilka lat tam prowadził firmę. Z powodu braku perspektyw i możliwości rozbudowy zakładu,Dominik podjął decyzję o powrocie do Dobrzynia. W 1912 roku bracia Biernaccy podzielili ojcowską firmę. Po dwóch latach Dominik Biernacki przeniósł swoją fabrykę z Dobrzynia do Włocławka. Po śmierci Dominika kierownictwo nad zakładem we Włocławku przejęli jego synowie. Recesja gospodarcza w okresie międzywojennym spowodowała upadek ich działalności. Niestety w Dobrzyniu nad Wisłą po firmie Biernackich nie ma żadnego śladu,nie wiadomo nawet, w którym konkretnie miejscu znajdował się zakład tego artysty.